Cli-fi: Σύντομη αναδρομή στη λογοτεχνία που μιλά για την κλιματική αλλαγή

Τα τελευταία χρόνια ένα νέο λογοτεχνικό είδος έχει κάνει την εμφάνισή του και πραγματεύεται μία από τις μεγαλύτερες κρίσεις της εποχής μας. Ο λόγος για το “cli-fi”, ή climate fiction, το οποίο περιγράφει βιβλία επιστημονικής φαντασίας στα οποία η κλιματική αλλαγή αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του κόσμου της ιστορίας. Πολλές ιστορίες, ακόμα και αρκετές δεκαετίες πίσω, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν cli-fi, αλλά εδώ και 10 χρόνια, περίπου, η λογοτεχνία που μιλά για την κλιματική αλλαγή έχει αναδειχθεί σε διακριτό είδος.

Από που προέρχεται ο όρος cli-fi;

Το όνομα cli-fi οφείλει την ύπαρξή του στον Dan Bloom, ο οποίος επινόησε τον όρο το 2011. Σε ένα δελτίο τύπου που έγραψε για το μυθιστόρημα «Polar City Red» του Jim Laughter, χρησιμοποίησε τη λέξη cli-fi για να περιγράψει το βιβλίο. Από τότε, συγγραφείς όπως η Margaret Atwood και γνωστά μέσα ενημέρωσης όπως το The Atlantic και το New Yorker έχουν υιοθετήσει τον όρο όταν μιλούν για βιβλία στα οποία η κλιματική αλλαγή έχει μετασχηματίσει τον κόσμο.

Πότε η επιστημονική φαντασία γίνεται κλιματική φαντασία

Εδώ και δεκαετίες έχουν υπάρξει μυθοπλαστικές ιστορίες στις οποίες ο κόσμος είναι εντελώς διαφορετικός σε σχέση με αυτόν που γνωρίζουμε σήμερα. Δεν είναι, όμως, όλες αυτές οι ιστορίες cli-fi. Για να χαρακτηριστεί ως climate fiction ένα μυθιστόρημα, πρέπει οι αλλαγές του κόσμου να είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δράσης και να βλέπουμε το πως αντιδρά η ανθρωπότητα σε αυτές. Όταν απότομες και απρόσμενες αλλαγές που μετατρέπουν τον πλανήτη σε ένα αποκαλυπτικό τοπίο, αυτές οι ιστορίες δεν μπορούν να χαρακτηριστούν λογοτεχνία σχετική με την κλιματική αλλαγή.

Η αξία του cli-fi στη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή

Χρόνο με το χρόνο τα ακραία καιρικά φαινόμενα επιδεινώνονται. Πλημμύρες, μεγάλες πυρκαγιές, λιώσιμο των παγετώνων, ταχύτατη εξαφάνιση πολλών ειδών, είναι μερικά από τα θέματα για τα οποία ακούμε όλο και πιο συχνά. Η δράση του ανθρώπου στον πλανήτη είναι ο βασικότερος παράγοντας που επηρεάζει αυτά τα φαινόμενα και τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής αναμένεται να γίνονται όλο και πιο έντονα. Για την αντιστροφή των καταστροφικών επιρροών της κλιματικής αλλαγής, η λογοτεχνία ίσως μπορεί να παίξει και αυτή τη ρόλο της.

Η κλιματική αλλαγή είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός και ως ανθρωπότητα πρέπει να εντείνουμε τις δράσεις μας εναντίον των επιπτώσεών της. Η cli-fi λογοτεχνία μπορεί να βοηθήσει τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει το πόσο άμεσο είναι το πρόβλημα και πως μπορεί να αλλάξει η ζωή του λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η αξία του cli-fi, όμως, δεν βρίσκεται στην ενημέρωση του αναγνώστη. Η πλειοψηφία του κόσμου συμφωνεί ήδη πως η κλιματική αλλαγή είναι ένα μεγάλο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Με το να στρέφεται η προσοχή μόνο στις απειλές της κλιματικής αλλαγής δημιουργείται ένα κλίμα απελπισίας, το οποίο μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα αντιπαραγωγικό. Ο φόβος μπορεί να οδηγήσει σε «παράλυση» και απραξία, καθώς πολλοί μπορεί να νιώσουν πως δεν μπορούν να κάνουν πλέον κάτι.

Εδώ είναι που η cli-fi λογοτεχνία μπορεί να βοηθήσει περισσότερο. Μέσα από ιστορίες ανθρώπων που δεν τα παρατούν ποτέ, που επιβιώνουν, που προσαρμόζονται στον κόσμο γύρω τους, αναδεικνύεται η δύναμη του ανθρώπου και μπορεί να προαχθεί μία ελπιδοφόρα πλευρά της ανθρώπινης φύσης. Η προαγωγή ενός θετικού μηνύματος και η έμφαση στα βήματα που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι για να αλλάξουν τον κόσμο τους μπορεί να παρακινήσει τον αναγνώστη. Έτσι δεν «κολλά» κάποιος μόνο στη θλιβερή πραγματικότητα, βλέπει πως υπάρχει τρόπος για να βγει από αυτή. Η γνώση που μεταφέρουν οι χαρακτήρες της cli-fi λογοτεχνίας μπορεί να γίνει μάθημα και «σύνθημα» για δράση πριν φτάσουμε σε σενάρια όπως που περιγράφονται στα βιβλίων κλιματικής φαντασίας.

Η κλιματική αλλαγή στη λογοτεχνία

Όπως είπαμε και στην αρχή, υπάρχουν αρκετά παλιές ιστορίες οι οποίες θα μπορούσαν αναδρομικά να χαρακτηριστούν cli-fi. Για πολλούς, οι ρίζες του climate fiction μπορούν να φτάσουν ακόμα και στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα! Δύο έργο του Ιουλίου Βερν, «The Purchase of the North Pole» και «Paris in the Twentieth Century», περιγράφουν κόσμους στους οποίους το κλίμα έχει αλλάξει δραματικά. Και οι δύο ιστορίες είναι σίγουρα οικολογικού ενδιαφέροντος, ίσως όμως δεν ανήκουν στο είδος του cli-fi, μιας και οι αλλαγές που περιγράφουν δεν είναι ανθρωπογενείς.

Μία από τις πρώτες ιστορίες που μπορεί σίγουρα να χαρακτηριστεί climate fiction είναι το «The Man Who Awoke» του Laurence Manning, το οποίο κυκλοφόρησε το 1933. Αφηγείται την ιστορία ενός ανθρώπου που ξυπνά σε πολλές μελλοντικές εποχές, στις οποίες η Γη έχει καταστραφεί από την υπερθέρμανση του πλανήτη και την υπερβολική χρήση ορυκτών καυσίμων.

Κλιματική αλλαγή – Σύγχρονα cli-fi βιβλία

Παρότι η ιστορία της cli-fi λογοτεχνίας είναι πολυετής, το είδος έχει γνωρίσει μεγάλη άνθηση μόλις τα τελευταία χρόνια. Πολύ λογικό, αν σκεφτεί κανείς πως η κλιματική αλλαγή γίνεται όλο και πιο σημαντικό ζήτημα, άρα γίνεται έμπνευση και πηγή ιδεών για περισσότερους συγγραφείς. Το βραβείο Πούλιτζερ του 2018, μάλιστα, κατέληξε σε μία ιστορία κλιματικής φαντασίας, το «Οι κορυφές της ζωής» του Richard Powers. Στο βραβευμένο βιβλίο περιγράφονται οι ζωές πέντε δέντρων και εννέα ανθρώπων μέσα σε πολλές γενιές. Η πλήρης έλλειψη σεβασμού του ανθρώπου για το πολύπλοκο φυσικό οικοσύστημα οδήγησε στην αποψίλωση των δασών που είχε σαν αποτέλεσμα τεράστια προβλήματα για την ανθρωπότητα.

Μεταξύ πολλών εποχών μας πάει και το μυθιστόρημα «Η ιστορία των μελισσών» της Maja Lunde. Πρόκειται για ένα διεθνές best seller το οποίο μιλά για τη συμβιωτική σχέση του ανθρώπου με τις μέλισσες και των δραματικών επιπτώσεων που μπορεί να έχει η εξαφάνισή τους. Μία διαφορετική πλευρά ενός κατεστραμμένου κόσμου εξερευνά το βιβλίο «Η Τρίτη εποχή». Ο N.K. Jemison εστιάζει στις κοινωνικές προεκτάσεις της κλιματικής αλλαγής.

Ιστορίες εμπνευσμένες από την κλιματική αλλαγή έχει γράψει και η Margaret Atwood. Η τριλογία MaddAddam διαδραματίζεται σε μία εποχή πριν και μετά από μία φονική αρρώστια. Πριν από αυτή, ο κόσμος ήταν ήδη στα πρόθυρα της καταστροφής, ενώ μετά, ο δυστοπικός κόσμος της ιστορίας είναι χωρισμένος μεταξύ των προνομιούχων και των πληβείων, ενώ η βιοτεχνολογία παίζει σημαντικό ρόλο στην ιστορία. Τα τελευταία χρόνια έχει επανέλθει στο προσκήνιο και το μυθιστόρημα της Octavia Butler «Parable of the Sower», το οποίο είχε κυκλοφορήσει το 1993. Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στο 2024, σχεδόν στο σήμερα δηλαδή, και ακολουθεί τη ζωή της έφηβης Lauren Olamina. Η Lauren ζει στις ΗΠΑ, οι οποίες υποφέρουν από υψηλά ποσοστά βίας, τεράστια ανισότητα πλούτου και ελλείψεις πόρων. Πολλά από όσα περιγράφει το βιβλίο θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν προφητικά.

Το ανερχόμενο είδος του cli-fi αναμένεται να συνεχίσει να μεγαλώνει τα επόμενα χρόνια. Ανακάλυψε κι εσύ την climate fiction λογοτεχνία και σκέψου, εμπνεύσου, δράσε!