Απαγορευμένοι πνευματικοί καρποί

Οι απαγορεύσεις και οι λογοκρισίες στο χώρο του βιβλίου είναι τόσο παλιές όσο και το ίδιο το βιβλίο. Η γραφή, όταν είναι τολμηρή, προκαλεί και φοβίζει, κάνοντας διαφόρων ειδών εξουσίες να αισθάνονται αμηχανία και εχθρότητα. Έτσι, δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε δει συγγραφείς να διώκονται, βιβλία να εξαφανίζονται δια της βίας από τα βιβλιοπωλεία ή και να καίγονται στη μέση του δρόμου. Τρεις είναι οι συνήθεις κατηγορίες λογοκρισίας, σε πολλά διαφορετικά καθεστώτα και πολλές διαφορετικές εποχές: η πολιτική λογοκρισία, η θρησκευτική λογοκρισία και η απαγόρευση λόγω προσβολής των χρηστών ηθών – το τελευταίο κυρίως, όταν υπάρχει ελευθεριότητα στο κείμενο και περιγραφή σεξουαλικών σκηνών. Υπάρχουν όμως κατά καιρούς και άλλες αιτίες που έχουν οδηγήσει σε απαγορεύσεις βιβλίων, από την περιγραφή υπερβολικής βίας μέχρι ιδιοτροπίες, τακτικές συμμαχίες, αποκαλύψεις κρατικών μυστικών αλλά και ακραίες ερμηνείες κυβερνώντων. Μια τέτοια πολύπαθη περίπτωση είναι, λ.χ., "Η φάρμα των ζώων" του Τζορτζ Όργουελ. Τόσο αυτή όσο και το "1984" γνώρισαν απαγορεύσεις στη Σοβιετική Ένωση, αλλά αυτό μπορεί να θεωρηθεί αναμενόμενο: ερμηνεύτηκαν ως κριτική του σταλινισμού. Το "1984" είχε απαγορευτεί από το 1950 μέχρι το 1990. Ωστόσο "Η φάρμα των ζώων" που βγήκε μέσα στον πόλεμο απαγορεύτηκε και στις συμμαχικές χώρες ανάμεσα στο 1943 και 1945 προκειμένου να μη δυσαρεστηθεί ο άλλος πολεμικός σύμμαχος, η Σοβιετική Ένωση. Πολύ αργότερα δε απαγορεύτηκε στην Κένυα λόγω αυστηρής κριτικής της εξουσίας – κάτι που η κενυατική κυβέρνηση το πήρε προσωπικά - αλλά και στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα – το 2002! – επειδή στο έργο μιλούν γουρούνια κάτι που κατά τις αρχές της χώρας αυτής προσβάλλει το Ισλάμ. Βέβαια και οι Κινέζοι, για παρόμοιους λόγους – επειδή μιλούν ζώα, κάτι που θεωρήθηκε άπρεπο – απαγόρευσαν το 1931 την "Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων". [gallery size="full" columns="4" ids="47783,47781,47778,47786"] Για να επιστρέψουμε στην «κανονικότητα», την πολιτική δηλαδή λογοκρισία, θα πρέπει να πούμε ότι αυτή είναι σύμφυτη με κάθε είδους απολυταρχισμό. Στη διάρκεια λ.χ. της ελληνικής δικτατορίας των Συνταγματαρχών θα πρέπει να ερευνήσουμε μάλλον το τι δεν απαγορευόταν παρά το αντίθετο. «Αντεθνικά» θεωρήθηκαν πολλά βιβλία του Σολωμού, του Παλαμά, του Καζαντζάκη, απαγορεύτηκε φυσικά και το "Ζ" του Βασίλη Βασιλικού αλλά και ξένοι συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο Ζολά, ο Τολστόι. Για πολύ καιρό υπήρχε άλλωστε και προληπτική λογοκρισία την περίοδο αυτή. Η απαγόρευση βιβλίων που κατέκριναν ή και αποκάλυψαν τις χειρότερες πλευρές και στιγμές του σταλινισμού είτε στη Σοβιετική Ένωση είτε σε άλλα κράτη του ανατολικού μπλοκ, μάλλον δεν εκπλήσσει. Το "Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ", άλλωστε, του Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, βγήκε κατευθείαν στο Παρίσι ενώ "Το Αστείο" του Μίλαν Κούντερα, που κυκλοφόρησε αρχικά στην Τσεχία, απαγορεύτηκε γρήγορα. Μεγαλύτερη έκπληξη μπορεί να προκαλέσουν στο σημερινό δυτικό άνθρωπο κατά καιρούς απαγορεύσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και αν το βιβλίο του Τζον Στάινμπεκ "Τα σταφύλια της οργής" ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις (απαγορεύτηκε σε πολλές πολιτείες, ιδίως στην Καλιφόρνια) καθώς δίνει πολύ αρνητική εικόνα για κομμάτι της αμερικανικής κοινωνίας, το ίδιο και "Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά" που είχε απαγορευτεί κάποτε στον αμερικανικό νότο λόγω των μηνυμάτων του κατά της δουλείας, λιγότερο αναμενόμενη θα μπορούσε να θεωρηθεί η απαγόρευση του "Ρομπέν των Δασών" στην Πολιτεία της Βιρτζίνια το 1953, που θεώρησε ότι το βιβλίο διαδίδει… κομμουνιστικές ιδέες. [gallery size="full" link="none" ids="47774,47775,47776"] Αλλά και η θρησκευτική λογοκρισία δεν πάει πίσω. Πέρα από βιβλία όπως οι "Σατανικοί στίχοι" του Σάλμαν Ρούσντι ή η "Περσέπολις" της Μαριάν Σατραπί των οποίων οι απαγορεύσεις έχουν να κάνουν με το βαρύνοντα ρόλο της θρησκευτικής εξουσίας σε κομμάτι των σημερινών μουσουλμανικών κοινωνιών, βλέπουμε ότι και στις χριστιανικές κοινωνίες συχνά δεν λείπει ο φανατισμός. Ο "Χάρι Πότερ" της Τζόαν Ρόουλινγκ απαγορεύτηκε σε σχολεία του Οντάριο στον Καναδά, επειδή δήθεν προάγει τη μαγεία, ενώ και "Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών" του Τόλκιν γνώρισε απαγορεύσεις το 2001 στην αμερικανική πολιτεία του Νέου Μεξικό, ως «σατανικό» βιβλίο. Φυσικά οι θρησκευτικές απαγορεύσεις έχουν πολύ παρελθόν. Πιο διάσημα θύματά της είναι οι συγγραφείς του Διαφωτισμού, από τον Βολταίρο μέχρι τους Ντιντερό και Ντ’ Αλαμπέρ που συγκέντρωσαν τη μήνιν της Εκκλησίας για τη διαφοροποίησή τους από τη θρησκευτική ερμηνεία του κόσμου. Αλλά και ο "Ταρτούφος" του Μολιέρου είχε απαγορευτεί για παρόμοιους λόγους. Ενώ στις μέρες μας ο "Κώδικας Ντα Βίντσι" του Νταν Μπράουν, όπως όμως και το "Μ^ν" του Μίμη Ανδρουλάκη στα καθ’ ημάς, κυνηγήθηκαν επειδή μιλούσαν για ερωτικές σχέσεις του Ιησού με τη Μαρία Μαγδαληνή. Στον ελληνικό χώρο διασημότερες είναι οι περιπτώσεις καταδίκης από την Ιερά Σύνοδο του "Πάπισσα Ιωάννα" του Εμμανουήλ Ροΐδη (σατιρικού για την Εκκλησία κειμένου, βασισμένου στο μεσαιωνικό θρύλο για την Ιωάννα, μοναδική γυναίκα – Πάπα) και τριών βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη, το 1953: του "Ο Τελευταίος Πειρασμός", του "Ο Καπετάν Μιχάλης" και του "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται". [gallery size="full" columns="4" link="none" ids="47780,47782,47784,47787"] Όσο για τον τομέα της προσβολής των ηθών, τα παραδείγματα απαγορεύσεων είναι εξίσου πολλά: βιβλία όπως "Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλυ" του Ντ. Χ. Λώρενς που απαγορεύτηκε σε Βρετανία και ΗΠΑ μέχρι το 1960 περίπου, ο "Θαυμαστός καινούριος κόσμος" του Άλντους Χάξλεϊ (το δυστοπικό αυτό μελλοντολογικό μυθιστόρημα έχει κατά καιρούς λογοκριθεί από την Ιρλανδία μέχρι την Ινδία αλλά και τις ΗΠΑ για διάφορους λόγους, κυρίως όμως για το θέμα της ελεύθερης σεξουαλικότητας), η "Μαντάμ Μποβαρύ" του Γκυστάβ Φλωμπέρ, "Τα άνθη του κακού" του Μπωντλέρ, φυσικά η "Λολίτα" του Ναμπόκοφ, ακόμη και ο "Οδυσσέας" του Τζέιμς Τζόυς (που απαγορεύτηκε για λίγο σε Ιρλανδία, Βρετανία, ΗΠΑ) σκανδάλισαν κατά καιρούς κάποιες πουριτανικές κοινωνίες. Ο "Φρανκεστάιν" της Μαίρης Σέλεϊ σκανδάλισε επίσης, για όχι πολύ ευκρινείς λόγους, τη Νότια Αφρική της εποχής του Απαρτχάιντ. Ο σχετικός κατάλογος είναι πολύ μακρύς. Η "Αμερικανική Ψύχωση", λ.χ., του Μπρετ-Ίστον Έλις, βίαιο μυθιστόρημα που ασκούσε κριτική στην άνευ νοήματος καταναλωτική κοινωνία, δίχασε τους βρετανούς καθώς κατηγορήθηκε ως «σαδιστικό» και «πορνογραφικό». [gallery size="full" link="none" ids="47789,47788,47779"] Ενδιαφέρον πάντως έχει ότι οι ψυχώσεις που οδηγούν στη λογοκρισία δεν εμφανίζονται μόνο σε εποχές απολυταρχισμού, αλλά και σε εποχές που η δημοκρατία λειτουργεί σχετικά απρόσκοπτα. Έτσι περιπτώσεις όπως του "Τροπικός του Καρκίνου" του Χένρι Μίλερ του οποίου ο Έλληνας εκδότης κυνηγήθηκε επί χούντας επειδή στο βιβλίο «περιγράφονται ερωτικαί σκηναί και άλλα περιστατικά, προκαλούντα διέγερσιν», σήμερα προκαλούν θυμηδία. Καθόλου θυμηδία δεν προκαλεί όμως το γεγονός ότι στα χρόνια της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα απαγορεύτηκε ο Μαρκήσιος Ντε Σαντ καθώς και το ότι στον 21^ο αιώνα, το 2003 συγκεκριμένα, Έλληνες αστυνομικοί έμπαιναν σε τέσσερα βιβλιοπωλεία για να κατασχέσουν ένα σατιρικό (για τα θαύματα) κόμικ: τη "Ζωή του Ιησού" του Αυστριακού Γκέρχαρντ Χάντερερ, ο οποίος βρέθηκε και στο εδώλιο ελληνικών δικαστηρίων. Εξού και μέρες που είναι – την Κυριακή 23 Απριλίου γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου – καλό θα είναι να θυμόμαστε ότι τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο – ούτε η ελευθερία του λόγου – και ότι για να ζουν ελεύθερα τη ζωή τους όλα τα βιβλία στα ράφια των βιβλιοπωλείων πρέπει να επαγρυπνούμε. Και να μη χάνουμε το χιούμορ μας.