"Ο φεμινισμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης 1974-1990": μια συλλογική έκδοση

Η πτώση της δικτατορίας άφησε εκκρεμείς, προς ρύθμιση, πολλές διεκδικήσεις του γυναικείου κινήματος. Ένα ρεύμα εκσυγχρονισμού, που δειλά-δειλά είχε εμφανιστεί από τα τέλη του 19^ου αιώνα και είχε επιταχυνθεί από τη δεκαετία του 1950 και μετά, όπως είναι φυσικό ανακόπηκε από το συντηρητικό στις ιδέες στρατιωτικό καθεστώς. Υπήρχε ωστόσο πίσω ήδη μια διαδρομή. Η Ελλάδα είναι, περιέργως από μία άποψη, χώρα που καθιέρωσε σχετικά νωρίς – σε σχέση με πολλές άλλες, ευρωπαϊκές – το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Οι γυναίκες ψήφισαν για πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές το 1952. Για να είμαστε ακριβείς, είχαν αρχίσει να ψηφίζουν σε δημοτικές εκλογές ήδη από τη δεκαετία του 1930, ενώ ειδικά οι γυναίκες που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση από τις τάξεις του ΕΑΜ ψήφισαν και το 1944, μέσα στην Κατοχή, για την ανάδειξη της λεγόμενης «Κυβέρνησης του βουνού», για την ανάδειξη δηλαδή των μελών του Εθνικού Συμβουλίου στις εκλογές που οργάνωσε η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης. Η πρώτη βουλευτίνα εξελέγη σε αναπληρωματικές εκλογές του 1953 που έγιναν μόνο στη Θεσσαλονίκη. Ήταν η Ελένη Σκούρα του Ελληνικού Συναγερμού (Παπάγος). Στην πραγματικότητα οι γυναίκες αξιοποίησαν για πρώτη φορά το δικαίωμα του εκλέγεσθαι στις εκλογές του 1956. Εκλέχτηκαν η Λίνα Τσαλδάρη (ΕΡΕ) και η Βάσω Θανασέκου (ΕΔΑ). Η Λίνα Τσαλδάρη υπήρξε και η πρώτη υπουργός, στην κυβέρνηση που συγκροτήθηκε ακριβώς τότε (1956) από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ήταν άλλωστε εκείνη την περίοδο, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, που επιτράπηκε η πρόσβαση γυναικών σε δημόσιες θέσεις. Είχαν προηγηθεί σημαντικά κινήματα και εκδοτικές προσπάθειες, από το έντυπο «Η Εφημερίς των Κυριών» της Καλλιρόης Παρρέν (πρωτοκυκλοφόρησε το 1887) και άλλα, ακόμα, περιοδικά της εποχής (Κυψέλη, Θάλεια, Ευρυδίκη) μέχρι δυναμικά κινήματα του Μεσοπολέμου που θα ανακοπούν από τη δικτατορία Μεταξά. Κάπου εκεί ανάμεσα θα δούμε και την πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (είναι η Ιωάννα Στεφανόπολι, το 1890).Όμως το 1974 υπάρχουν ακόμη στοιχειώδη ζητήματα ισονομίας που παραμένουν αρρύθμιστα, όπως ήδη αναφέρθηκε. Στην εργασία, στην εκπαίδευση, στην οικογένεια, στη μητρότητα και σε πολλούς άλλους τομείς. Τα περιγράφει όλα με τρόπο επιστημονικό αλλά και γλαφυρό, όπως και τους τρόπους διεκδίκησης, το βιβλίο – λεύκωμα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία με τίτλο Ο φεμινισμός στα χρόνια της Μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Πρόκειται για τον κατάλογο που συνόδευσε την ομότιτλη έκθεση που οργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής και που κυκλοφορεί πλέον αυτόνομα. Δικαίως, άλλωστε, αφού περιέχει ένα πολύτιμο και πρωτότυπο υλικό που ενδιαφέρει γενικότερα το κοινό. Το φωτογραφικό υλικό είναι εξαιρετικό και αποτυπώνει σπάνιες στιγμές του γυναικείου κινήματος. Στα πανό και τις αφίσες των διαδηλώσεων διαβάζει κανείς συνθήματα όπως: «Δεν είμαι του πατρός μου. Δεν είμαι του ανδρός μου. Θέλω να ’μια ο εαυτός μου», «Στέλιο φύγε! Κρατάω μαχαίρι!» (από διαδήλωση ενάντια στους βιασμούς), «Θέλουμε τη νύχτα τώρα» (για το ζήτημα της ασφάλειας των γυναικών τη νύχτα), «Να γκρεμίσουμε τη φυλακή του σπιτιού», ακόμα και το σουρεαλιστικά ειρωνικό «Γυναίκα χωρίς άντρα, ψάρι χωρίς ποδήλατο». Τα κείμενα (Μαρία Ρεπούση, Αγγέλικα Ψαρρά, Άννα Μιχοπούλου) δίνουν συνοπτικά αλλά με επάρκεια τους βασικούς σταθμούς του κινήματος αυτού που πέρασε από πολλές φάσεις. Ο κατάλογος καλύπτει λοιπόν με πολύ σημαντικό πληροφοριακό υλικό μια κομβική περίοδο στην ιστορία των διεκδικήσεων της γυναίκας. Αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, το 1974, και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, αναπτύσσεται ένα τεράστιο και πολύμορφο κίνημα που έβγαλε τις γυναίκες στο δρόμο, που διεκδίκησε δικαιώματα από το κράτος αλλά και μέσα από τον επηρεασμό των κομματικών μηχανισμών, που πέτυχε πολύ σημαντικά πράγματα. Δεν ήταν μόνο οι κομματικές γυναικείες οργανώσεις που γιγαντώθηκαν: η Ένωση Γυναικών Ελλάδας (του ΠΑΣΟΚ), η Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας (του ΚΚΕ), η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών (του χώρου της Ανανεωτικής Αριστεράς), οι «Γυναίκες της Νέας Δημοκρατίας» (με την Άννα Συνοδινού) . Ήταν και ο ιστορικός Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας που είχε πρωτοϊδρυθεί το 1920 και επανιδρύθηκε το 1974 με πρόεδρο την Καθηγήτρια Εγκληματολογίας Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου και, κυρίως, ήταν δεκάδες άλλες οργανώσεις εθνικές, τοπικές, κλαδικές και άλλες, από την Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών, αυτόνομη συλλογικότητα από γυναίκες ανένταχτες ή μέλη της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, ή ακόμα την Ένωση Μοτοσυκλετιστριών Γυναικών, μέχρι το Σύλλογο Ελληνίδας Νοικοκυράς.  Πολλά τα περιοδικά τους, πολλές και οι διαδηλώσεις και εκδηλώσεις που οργάνωναν. Για να θυμηθούμε την τριτοκοσμική κατάσταση που επικρατούσε σε νομικό επίπεδο πριν τη ριζική μεταμόρφωση του οικογενειακού δικαίου το 1983, που έβαλε το νομικό πλαίσιο σε ευρωπαϊκές ράγες, ας δούμε τι έγραφε, μεταξύ άλλων, φυλλάδιο της Επιτροπής Αγώνα για την αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου, τον Μάρτιο του 1980: «Γυναίκα: βάζεις λεφτά στην τράπεζα για το ανήλικο παιδί σου. Μπορείς να τα σηκώσεις χωρίς την εξουσιοδότηση του άντρα σου; Δεν μπορείς. Μπορείς να γράψεις το ανήλικο παιδί σου στο σχολείο χωρίς την εξουσιοδότηση του άντρα σου; Δεν μπορείς. Μπορείς να συνοδέψεις το ανήλικο παιδί σου στο εξωτερικό χωρίς την έγκριση του άντρα σου; Δεν μπορείς. Μπορείς να ανοίξεις μαγαζί χωρίς την έγκριση του άντρα σου; Δεν μπορείς. Παντρεύεσαι. Μπορείς να κρατήσεις το επώνυμό σου; Δεν μπορείς. Παντρεύεσαι ξένο υπήκοο. Μπορείς να κρατήσεις την υπηκοότητά σου; Δεν μπορείς. Μπορείς να διαλέξεις το όνομα του παιδιού σου; Δεν μπορείς. Αν είσαι εργαζόμενη, μπορείς να ασφαλίσεις τα παιδιά σου στο ταμείο σου; Όχι, δεν μπορείς». Μιλάμε για μια εποχή (το 1980!) που ίσχυε ακόμη ο θεσμός της προίκας, η μοιχεία ήταν ποινικό αδίκημα και οι εκτρώσεις παράνομες. Όλα αυτά σε μεγάλο βαθμό έχουν αλλάξει, η κατάκτηση όμως της ισότητας όχι μόνο στη θεωρία, αλλά και στην πράξη, είναι ακόμη ζητούμενο. Σε βαθμό που να παραμένει επίκαιρη εκείνη η παλιά αφίσα γυναικείων οργανώσεων που έλεγε: «Σήμερα, 8 Μαρτίου, Διεθνή Ημέρα της Γυναίκας, δεν εορτάζομεν, ούτε δεχόμεθα επισκέψεις».