Φιόντορ Ντοστογιέφσκι: Τα βιβλία και η επίδραση του στην ποπ κουλτούρα

Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι είναι ένας από τους συγγραφείς που συχνά αναφέρονται, ακόμη και από ανθρώπους που δεν έχουν διαβάσει κάποιο έργο του, ως παραδείγματα "σοβαρής" λογοτεχνίας. Η χρήση – ενίοτε και κατάχρηση – του ονόματός του, βέβαια, δεν είναι άδικη: ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι συγγραφέας από αυτούς που θα πέρναγε κανείς "στα ψιλά", ούτε τα βιβλία του είναι από αυτά που θα έδινε κανείς σε παιδιά για να διαβάσουν. Δεν είναι τυχαίο το ότι πολλοί από τους σύγχρονούς του (πχ ο Dickens τον οποίο τιμήσαμε με άρθρα προσφάτως) έχουν καταλήξει να κοσμούν τα ράφια παιδικών βιβλιοθηκών, μιας και οι κοινωνικές αλλαγές, όσο και οι θεματικές τους, έχουν κάνει τα βιβλία τους να φαίνονται απλοϊκά.

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε συνολικά 12 μυθιστορήματα, τέσσερις νουβέλες, 16 μικρές ιστορίες, και διάφορα άλλα έργα. Κάποια από αυτά είναι πασίγνωστα  και έχουν πάρει τη θέση τους στο πάνθεον των αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ενώ άλλα, ίσως λιγότερο γνωστά, θεωρούνται φιλοσοφικά!

Το κορυφαίο του έργο

Το πιο γνωστό του βιβλίο, πιθανότατα, είναι το εμβληματικό "Έγκλημα και Τιμωρία". Γράφτηκε το 1865 και δημοσιεύτηκε το 1866, και είναι ένα από τα βιβλία που αφήνουν ανεξίτηλα σημάδια στον αναγνώστη. Ποιος δεν ξέρει το όνομα "Ρασκόλνικοφ"; Ο Ρασκόλνικοφ είναι ο αντι-ήρωας του "Έγκλημα και Τιμωρία", ένας παρανοϊκός τύπος, ο οποίος πιστεύει πως, σκοτώνοντας μια γυναίκα και παίρνοντας τα χρήματά της, θα γλυτώσει δια παντός από τη φτώχεια, θα απελευθερωθεί και θα είναι σε θέση να μεγαλουργήσει! Βέβαια, τα πράγματα δεν πηγαίνουν ακριβώς έτσι, μιας και οι τύψεις τον κάνουν να φτάσει στην παράνοια. Το βιβλίο γράφτηκε σε μια μάλλον σκοτεινή – από τις πολλές – περίοδο της ζωής του Ντοστογιέφσκι, κατά την οποία χρωστούσε ο ίδιος χρήματα, τόσο λόγω του θανάτου του αδελφού του, όσο και λόγω του δικού του εθισμού στο τζόγο. Αυτή η (όχι και τόσο) λεπτομέρεια είναι κάτι που θα ξαναδούμε στην πορεία των έργων του συγγραφέα. Μπορεί το μυθιστόρημα να είχε ως έμπνευση την αληθινή περίπτωση ενός Γάλλου δολοφόνου, ο χαρακτήρας του Ρασκόλνικοφ, όμως, εμπεριέχει και στοιχεία του χαρακτήρα του ιδίου του Ντοστογιέφσκι. Αξιοσημείωτο είναι το ότι πρόκειται και για το δεύτερο έργο του μετά την επιστροφή του από την εξορία στη Σιβηρία, και θεωρείται το πρώτο σημαντικό έργο της "ώριμης" περιόδου του.

Μπορεί το "Έγκλημα και Τιμωρία" να είναι το κορυφαίο, όμως ο Ντοστογιέφσκι έχει κι άλλα "κορυφαία". Όπως το "Αδελφοί Καραμάζοβ", το οποίο είναι και το τελευταίο του αλλά και το οποίο θεωρείται από πολλούς το τελειότερό του μυθιστόρημα. Εδώ γίνεται φανερή – σε όσους έχουν διαβάσει άλλα έργα και κυρίως της νεότερης περιόδου του – η μεταστροφή του Ντοστογιέφσκι, η οποία συνέβη μετά την εξορία του στη Σιβηρία και τα όσα υπέφερε κατά τη φυλάκισή του. Ο συγγραφέας "βρήκε" τη θρησκεία και τις πιο "παραδοσιακές" αξίες της Ρωσίας, ενώ απομακρύνθηκε από τις "επαναστατικές" ιδέες της δυτικής φιλοσοφίας. Το "Αδελφοί Καραμάζοβ" είναι ένα βαθιά φιλοσοφικό μυθιστόρημα, το οποίο μπαίνει σε δύσβατα μονοπάτια και κάνει ερωτήσεις τις οποίες λίγοι τολμούν να κάνουν. Οι έννοιες της ηθικότητας, της ελεύθερης βούλησης, ακόμη και η ίδια η ύπαρξη του Θεού μπαίνουν σε "διαπραγμάτευση", στα πλαίσια μιας Ρωσίας η οποία, ενώ προσπαθεί να ακολουθήσει την υπόλοιπη Ευρώπη στην νέα εποχή του διαφωτισμού, η οπισθοδρομική καθεστηκυία τάξη συνεχίζει και επιβραδύνει – και πολλές φορές τραβά προς τα πίσω – ολόκληρη την κοινωνία.

Ο Ηλίθιος

Η κατάσταση της κοινωνίας της Ρωσίας επανέρχεται στο "Ο Ηλίθιος", ένα έργο το οποίο εξερευνεί την ηθική και… όχι την ανηθικότητα, αλλά απλά τον "πραγματικό κόσμο"! Σε μια αντιπαράθεση σχεδόν Πλατωνική, το "καλό" παρουσιάζεται στη μορφή του "ηλιθίου", ο οποίος μάλιστα έχει να διαλέξει ανάμεσα σε δύο γυναίκες, την αγνή και "ιδανική" Αγλαΐα, και την καθόλου αγνή Ναστάζια. Αν ήταν κόμικ, θα είχε τις δύο γυναίκες σαν "αγγελάκι" και "διαολάκι" στους ώμους του "ηλιθίου". Αν και δεν θέλουμε να κάνουμε spoiler, είναι πασιφανές πως η αγνότητα και η καλοσύνη του "ηλιθίου" δε μπορούν να αντιπαραβληθούν με την ωμή πραγματικότητα του "αληθινού κόσμου" – κάτι που φαίνεται κι από τον ίδιο τον τίτλο, άλλωστε.

Άλλα έργα

Εδώ αδικούμε πολλά από τα έργα του συγγραφέα, και ειδικά το "Οι δαιμονισμένοι", το οποίο θεωρείται ένα από τα καλύτερά του. Από την άλλη, γιατί να μη βάλουμε στην ίδια κατηγορία και το "Όνειρο ενός Γελοίου" ή το "Notes from Underground", το οποίο μάλιστα θεωρείται ένα από τα πρώτα έργα του υπαρξισμού! Ο Ντοστογιέφσκι είχε ένα αγαπημένο θέμα, το οποίο παρέμεινε το ίδιο σε όλη του την συγγραφική ζωή: τα απύθμενα βάθη της ανθρώπινης ψυχής – και αυτό μπορείς να το εκλάβεις τόσο ως θετικό όσο και ως αρνητικό. Ο Ντοστογιέφσκι λάτρευε να "παίζει" με τις έννοιες της ηθικής, της "αγνότητας", του "σωστού", όσο και με τη σκοτεινιά και τη βρώμα στην ανθρώπινη "κατάσταση" – με άλλα λόγια, με την ίδια την έννοια της εντροπίας.

Επίδραση και pop culture

Η επίδραση του Ντοστογιέφσκι πραγματικά δε μπορεί να υπολογιστεί. Όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας είχε άπειρες επιρροές, από τον Shakespeare, τον Hugo και τον Cervantes, μέχρι και τον Byron, τον Kant και τον Gogol (και τον Bakunin), έτσι και ο ίδιος επηρέασε ακόμη περισσότερους συγγραφείς, αλλά και πολλούς ακόμη. Πολλοί ήταν αυτοί οι οποίοι προσπάθησαν να αναλύσουν την ψυχοσύνθεση του συγγραφέα και να κάνουν ένα "ψυχογράφημα", μεταξύ αυτών και ο ίδιος ο Sigmund Freud, ο οποίος τον κατέταξε στην κορυφή των συγγραφέων. Ο Friedrich Nietzsche, με τη σειρά του, τον έβλεπε ως "ψυχολόγο" και μάλιστα τον μοναδικό ψυχολόγο από τον οποίο έμαθε κάτι! Ίσως αξιοσημείωτο είναι και το ότι ήταν ο αγαπημένος συγγραφέας του Albert Einstein.

Βέβαια, πολλοί ήταν και αυτοί οι οποίοι θεωρούσαν το έργο του "μπουρζουά", ενώ άλλοι το έβλεπαν περισσότερο ως φιλοσοφικό και όχι καλλιτεχνικό. Ο Nabokov μάλιστα είχε γράψει πως τα βιβλία του Ντοστογιέφσκι είναι γεμάτα από νευρωτικούς και παρανοϊκούς, ενώ άλλοι έβρισκαν πως δεν υπάρχει εξέλιξη στους χαρακτήρες, από την αρχή μέχρι το τέλος κάθε βιβλίου.

Σε κάθε περίπτωση, ο Ντοστογιέφσκι έχει επηρεάσει την παγκόσμια κουλτούρα όσο λίγοι άλλοι. Τα βιβλία του έχουν γίνει θεατρικά, ταινίες και έχουν μεταφερθεί σε μεγάλη και μικρή οθόνη πάμπολλες φορές. Αλλά πολλές είναι και οι φορές που βρίσκουμε αναφορές στα έργα του, άλλες πασιφανείς και άλλες συγκεκαλυμμένες. Όπως, για παράδειγμα, στην κωμωδία του Woody Allen "Love and Death", στην οποία, μέσα σε 10 γραμμές διαλόγου καταφέρνει και στριμώχνει τα μισά βιβλία του Ντοστογιέφσκι!

Μια από τις πιο γνωστές φράσεις, "Αν ο Θεός δεν υπήρχε, τότε τα πάντα θα επιτρέπονταν", προέρχεται από τον Ντοστογιέφσκι και ταυτοχρόνως αποτελεί το σημείο εκκίνησης του υπαρξισμού! Αυτό, μέσες-άκρες, δήλωσε ο ίδιος ο Jean-Paul Sartre. Ο Ντοστογιέφσκι επανέφερε την έννοια του Θεού σε μια εποχή στην οποία ήταν πολύ της μόδας η απομάκρυνση από τέτοιες "banal" ιδέες. Ο Albert Camus στο "Myth of Sisyphus" σημειώνει, βέβαια, πως το ότι "τα πάντα επιτρέπονται" δε σημαίνει και πως "τίποτε δεν απαγορεύεται". Overanalyzing? Ναι, προφανώς overanalyzing. Για Camus μιλάμε.

Ξεφεύγοντας από τη βαθιά φιλοσοφία, ο Ντοστογιέφσκι αποτέλεσε "blueprint" και για διάφορους χαρακτήρες και τοποθεσίες. Όπως, για παράδειγμα, για τον ντετέκτιβ Columbo, της γνωστής ομώνυμης τηλεοπτικής σειράς! Οι ίδιοι οι δημιουργοί του χαρακτήρα έχουν δηλώσει πως ο Columbo προήλθε από τον αντίστοιχο χαρακτήρα του "Έγκλημα και Τιμωρία"! Αλλά και στα videogames υπάρχουν εμπνεύσεις, όπως οι τοποθεσίες στο παιχνίδι "Silent Hill 2", οι εικόνες της παγωμένης Αγίας Πετρούπολης του οποίου προήλθαν από το ίδιο βιβλίο, το οποίο διάβαζε ο δημιουργός του παιχνιδιού την ίδια περίοδο που το σχεδίαζε!

Ο Ντοστογιέφσκι εμφανίζεται σε διάφορα σημεία της σημερινής pop culture, όμως. Μεταξύ αυτών, οι "Αδελφοί Καραμάζοβ" έχουν βρεθεί στα χέρια της Lisa στους Simpsons! Ομοίως, στην ταινία "The Machinist" ο ήρωας – ο οποίος είναι σαν καρικατούρα του ήρωα του "The Double" του Ντοστογιέφσκι – διαβάζει το "Ο Ηλίθιος" ενώ σε κάποια σκηνή της ταινίας κάνει την εμφάνισή του και το "Έγκλημα και Τιμωρία". Από την άλλη, μπορεί να μην υπάρχει βιβλίο αλλά το ίδιο το album του1977 του Iggy Pop ονομάζεται "The Idiot". Ο ίδιος έχει πει πως ο David Bowie ήταν υπεύθυνος για τον τίτλο και είχε διαβάσει το βιβλίο. Ο Iggy Pop, μη γνωρίζοντας την υπόθεση, το εξέλαβε ως προσβολή…

Ουδεμία προσβολή, βέβαια, δεν υφίσταται για τον Akira Kurosawa, ο οποίος μετέφερε το "Ο Ηλίθιος" στη μεγάλη οθόνη, ενώ είχε πει πως ο Ντοστογιέφσκι είναι ο αγαπημένος του συγγραφέας και ήθελε πάντα να κάνει το συγκεκριμένο βιβλίο ταινία! Και, μιλώντας για ταινίες, το "Taxi Driver" του Martin Scorsese έχει ως έμπνευση το "Notes from the Underground", μιας και ο "οργισμένος μοναχικός τύπος" πηγάζει ευθέως από τον "underground man" του βιβλίου! Αργότερα, ο Scorsese μετέφερε και άλλον ήρωα του Ντοστογιέφσκι, τον "Gambler" ("Ο Παίκτης") στην ταινία "New York Stories"!

Βλέπεις, λοιπόν, πως ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι ένας "απλός" συγγραφέας, από αυτούς που θα διαβάσεις και μετά θα βάλεις το βιβλίο σε κάποιο ράφι και θα πας παρακάτω. Είναι από αυτούς που θα αλλάξουν τον τρόπο που σκέφτεσαι και τον τρόπο που βλέπεις τον κόσμο γύρω σου. Συμφωνείς; Ποια βιβλία του Ντοστογιέφσκι έχεις διαβάσει; Μήπως ήρθε η ώρα για να συμπληρώσεις τα κενά στην μόρφωσή σου;