Αποχαιρετούμε τον σπουδαίο νομπελίστα Daniel Kahneman

«Πολλές περιοχές των πολιτικών επιστημών απλά δεν είναι ίδιες μετά την εμφάνιση του Kahneman.» Τάδε έφη Eldar Shafir, καθηγητής ψυχολογίας στο Princeton και συνάδελφος του Daniel Kahneman. Το αποτύπωμα του ισραηλινο-αμερικάνου ψυχολόγου και συγγραφέα στον χώρο είναι τεράστιο, κάτι που αποτυπώνεται και από το βραβείο Νόμπελ που κέρδισε το 2002, αλλά και στο σημαντικό του συγγραφικό έργο.

Η μεγάλη συνεισφορά του Kahneman στην παγκόσμια γνώση είναι η απόρριψη της ιδέας του «homo economicus», του «οικονομικού ανθρώπου», μια ιδέα που υπήρχε στους οικονομικούς κύκλους από τον 18ο αιώνα και τις θεωρίες του Adam Smith. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με αυτές, θεωρείτο έλλογο ον, του οποίου οι αποφάσεις κινούνται από το ατομικό συμφέρον. Ο Kahneman διατύπωσε τη θεωρία πως ο άνθρωπος έχει νοητικά μονοπάτια που του επιτρέπουν να «κόβει δρόμο» αλλά τα οποία συχνά τον οδηγούν σε λανθασμένες αποφάσεις που αντιτίθενται στο συμφέρον του. Αυτές οι λανθασμένες αποφάσεις συμβαίνουν επειδή οι άνθρωποι επηρεάζονται υπερβολικά από πρόσφατα γεγονότα. Όπως έγραψε ο ίδιος, οι άνθρωποι παίρνουν γρήγορα αποφάσεις υπό συγκεκριμένες συνθήκες, ενώ υπό άλλες συνθήκες αργούν υπερβολικά να αλλάξουν.

Το Νόμπελ του απονεμήθηκε το 2002, οπότε ο Dr. Kahneman βραβεύτηκε «για την συνένωση ιδεών από την έρευνα στη ψυχολογία, στην οικονομική επιστήμη, ειδικότερα σχετικά με την ανθρώπινη κρίση και την λήψη αποφάσεων υπό συνθήκες αβεβαιότητος».

Η ιδέα του Kahneman για την ικανότητα του ανθρώπου να σκεφτεί σωστά για να λύσει ένα κάποιο πρόβλημα, ακούγεται μάλλον δυσάρεστη. Όπως γράφει στο διάσημο βιβλίο του «Σκέψη Αργή και Γρήγορη» (στα Αγγλικά «Thinking Fast and Slow»), «πολλοί άνθρωποι είναι υπερβολικά σίγουροι, έχοντας την τάση να βάζουν υπερβολική πίστη στις διαισθήσεις τους. Προφανώς βρίσκουν την διεργασία της σκέψης τουλάχιστον μετρίως δυσάρεστη και την αποφεύγουν όσο το δυνατόν περισσότερο.» Σε αυτό το βιβλίο, παρουσίασε την ιδέα του διαχωρισμού μεταξύ δύο τρόπων σκέψης: το Σύστημα 1, στο οποίο το μυαλό βασίζεται στη διαίσθηση, σε άμεσες εικόνες και συναισθηματικές αντιδράσεις, και δρα γρήγορα, και το Σύστημα 2, στο οποίο το μυαλό κόβει ταχύτητα, λειτουργεί πιο λογικά και αναλυτικά, και μπορεί να διορθώσει λάθη που έχει κάνει το Σύστημα 1.

Ο ίδιος ο Kahneman, ο οποίος βίωσε τους διωγμούς των Ναζί το 1940 στο Παρίσι όπου μεγάλωσε, είχε δηλώσει το 2015 ότι «είχα περιορισμένες φιλοδοξίες, δεν είχα σχέδια για μεγάλες επιτυχίες. Ήμουν δουλευταράς, αλλά δεν περίμενα να γίνω διάσημος ψυχολόγος.»

Παρά τις περιορισμένες του φιλοδοξίες, ο Daniel Kahneman – μαζί με τον επί χρόνια συνεργάτη του, ψυχολόγο Amos Tversky – άλλαξαν ριζικά τον τομέα της οικονομίας, όπου γενικά η βασική υπόθεση ήταν πως οι άνθρωποι ήταν «λογικά όντα» που μπορούσαν να εκτιμήσουν καθαρά τις διαθέσιμες επιλογές και να λάβουν σωστές αποφάσεις με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα, όπως το ποιο αυτοκίνητο να αγοράσουν, ή ποια δουλειά να διαλέξουν. Οι δύο επιστήμονες εστίασαν στο πώς οι αποφάσεις των ανθρώπων πλάθονται από πράγματα που δεν είναι ορατά, από περιέργειες, συμπάθειες και αντιπάθειες, αλλά και γεγονότα που συμβαίνουν πρόσφατα στη ζωή του καθενός, και τα οποία διαστρεβλώνουν τις σκέψεις με παράλογους (αλλά προβλέψιμους) τρόπους!

Ο ίδιος ο Kahneman, όμως, είχε καταφέρει – είτε από τύχη, είτε από σωστές επιλογές – να επιβιώσει της φρίκης του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, και να μετακομίσει στο νεαρό Ισραήλ για να πάρει πτυχίο ψυχολογίας, προτού ταξιδέψει στην Αμερική για το διδακτορικό του – και μια ήρεμη ζωή. Το 2013 του απονεμήθηκε το Presidential Medal of Freedom, η υψηλότερη τιμητική διάκριση για πολίτες, από τον Barack Obama. Ο ίδιος, αθεράπευτα πεσιμιστής, είχε δηλώσει πως ούτε ο ίδιος ούτε η γυναίκα του περίμεναν τόσα βραβεία. Ειδικά για το Νόμπελ, είχε δηλώσει πως «πιστεύαμε πως η πιθανότητα [να κερδίσω] ήταν 0,2. Ήμασταν περίεργοι να δούμε ποιος θα το κερδίσει.»

«Είμαι πολύ ικανός για μεγάλες απολαύσεις, και είχα μια πολύ καλή ζωή.»