Ανδρέας Χατζηδάκης: Η φροντίδα, το πέναλτι και η αισιοδοξία

Τα τελευταία δυόμιση χρόνια σύσσωμη η ανθρωπότητα βιώνει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στην ιστορία. Μια ματιά στις εξελίξεις αρκεί για να πειστούν ακόμα και οι πιο διστακτικοί. Η πανδημία, το προσφυγικό, η οικονομική κρίση και η κλιματική αλλαγή μονοπωλούν το ενδιαφέρον των πολιτών παγκοσμίως αλλά και τη συζήτηση στη δημόσια σφαίρα. Υπάρχει όμως και μια άλλη κρίση που εντάθηκε τα τελευταία χρόνια. Η παγκόσμια κρίση της φροντίδας. Ακόμα και πριν την εμφάνιση της πανδημίας, πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν πως οι φρενήρεις ρυθμοί του σύγχρονου τρόπου ζωής είχαν υποβαθμίσει τη ικανότητά μας να φροντίζουμε τους εαυτούς μας και τους αγαπημένους μας. Μήπως όμως είναι ώρα για αλλαγή;

Σε αυτό το ερώτημα δίνει η απάντηση το Μανιφέστο της Φροντίδας, ένα βιβλίο διαφορετικό από τα άλλα. Το Μανιφέστο της Φροντίδας είναι το πνευματικό τέκνο της αυτοαποκαλούμενης «Κολεκτίβας της Φροντίδας», μιας ομάδας ακαδημαϊκών στη Μεγάλη Βρετανία η οποία έχει στόχο να επαναπροσδιορίσει την έννοια της φροντίδας στο σύγχρονο δυτικό κόσμο. Εν είδει μανιφέστου, το βιβλίο που υπογράφει ο Jamie Hakim, η Jo Littler, η Catherine Rottenberg, η Lynne Segal και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Royal Holloway Ανδρέας Χατζηδάκης, μας καλεί να οραματιστούμε και να δημιουργήσουμε ένα νέο κόσμο. Έναν κόσμο όπου η ευαλωτότητα, η αλληλεγγύη και η αλληλοϋποστήριξη δεν θα θεωρούνται ανταγωνιστικό μειονέκτημα αλλά συστατικό στοιχείο της κοινωνίας μας.

Ειδικότερα, το Μανιφέστο της Φροντίδας θέτει τη φροντίδα στην καρδιά της λειτουργίας του κράτους και της παγκόσμιας οικονομίας. Τη φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων, των αρρώστων, και του περιβάλλοντος. Απέναντι σε μια πραγματικότητα η οποία τείνει να εξελιχθεί σε ένα ατελείωτο αγώνα δρόμου με νικητές και χαμένους, οι πέντε συγγραφείς αναλύουν και ερμηνεύουν τους λόγους για τους οποίους θεωρούν άμεση ανάγκη να αναθεωρήσουμε τις αξίες και τη στάση μας απέναντι στους συνανθρώπους μας. Συζητήσαμε με τον Δρ. Ανδρέα Χατζηδάκη, γύρω από την έννοια της φροντίδας και το κίνητρο πίσω από τη συγγραφή ενός ανατρεπτικού όσο και βαθιά πολιτικού βιβλίου.

Η συνέντευξη του Δρ. Ανδρέα Χατζηδάκη στο Public Blog

Ακούμε παντού γύρω μας για φροντίδα. Δεδομένης της πρόσφατης πανδημίας του Covid-19, θεωρείτε ότι η έννοια αυτή έχει λάβει νέες διαστάσεις και περιεχόμενο;

Σαφέστατα. Πολλοί και πολλές υποστηρίζουν πλέον ότι η πανδημία του Covid-19 αποδείχθηκε (και) ένα μεγάλο μάθημα περί της συλλογικής μας ευαλωτότητας και αλληλεξάρτησης. Ή τουλάχιστον ότι θα έπρεπε να είχε αποδειχθεί ένα μεγάλο μάθημα. Το σίγουρο είναι ότι η φροντίδα γνώρισε μια «γλωσσολογική» και ερευνητική «έκρηξη», όπως γράφουμε και αλλού ως κολεκτίβα. Δημοσιεύονται καινούρια βιβλία διαρκώς πλέον, και τρέχουν διάφορα ερευνητικά προγράμματα και ακτιβιστικές πρωτοβουλίες ανά την υφήλιο.

Αν μπορούσατε να ξεχωρίσετε 5 βιβλία από τη συλλογή σας που θα πρέπει κάποιος να έχει διαβάσει τουλάχιστον 1 φορά στη ζωή του για να «φροντίσει» τον πνευματικό εαυτό του, ποια θα ήταν αυτά;

Θα ήθελα να πιστεύω ότι η διαδικασία ανάγνωσης – οποιουδήποτε βιβλίου – ιδανικά δεν μας διδάσκει πώς ακριβώς να φροντίζουμε και να φροντιζόμαστε, αλλά ανοίγει τους ορίζοντες της φαντασίας μας, της φροντιστικής μας σκέψης και δράσης. Διάβασα σχετικά πρόσφατα, για παράδειγμα, τους «Αγώνες και Μεταμορφώσεις Μιας Γυναίκας» του Edouard Louis. Θα μπορούσε να αναγνωστεί ως μία αφήγηση της σχέσης μάνας-γιού, της δύναμης της φροντίδας που την διέπει, αλλά και την αμφιθυμία της φροντίδας απέναντι σε ένα κόσμο συστημικής αφροντισίας. Με αυτή την έννοια δεν μπορώ να είμαι κανονιστικός, ο πνευματικός μας εαυτός διαρκώς φροντίζεται – ή θα μπορούσε να φροντίζεται – με διαφορετικούς τρόπους και διαφορετικά βιβλία. Και φυσικά δεν χρειάζεται να μιλάμε για ατομική ανάγνωση! Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για φροντίδα και αλληλεξάρτηση. Επίσης, θεωρώ σημαντικό οι χώροι που προωθούν την ανάγνωση (βιβλιοπωλεία, δημόσιες βιβλιοθήκες κλπ.) να είναι και αυτοί φροντιστικοί (προς τους εργαζόμενους, αναγνώστες, το περιβάλλον κοκ).

Στο μανιφέστο πάντως επιμένουμε σε μία πιο ευρύχωρη και διεπιστημονική προσέγγιση της φροντίδας. Όσον αφορά αυτήν την μάλλον πιο συγκεκριμένη προσπάθεια, θα ξεχώριζα τα εξής:

• Η Ιστορία της Σεξουαλικότητας 3. Η επιμέλεια εαυτού – Michel Foucault
• Labours of Love: The Crisis of Care – Madeleine Bunting
• The Care Crisis: What Caused It and How Can We End It? – Emma Dowling
• Caring Democracy: Markets, Equality, and Justice – Joan Tronto
• Care and Capitalism – Kathleen Lynch

Αναφέρεται στο βιβλίο σας ότι υπάρχει «έλλειψη φροντίδας». Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι αυτό σχετίζεται με την έλλειψη ελεύθερου χρόνου;

Σχετίζεται τουλάχιστον με δύο, αλληλένδετους, τρόπους κατά την άποψη μου. Πρώτον η ποιότητα της φροντίδας που παρέχουμε είναι πολύ συχνά συνάρτηση του χρόνου που δαπανάμε. Το να κάτσουμε δίπλα σε ένα αγαπημένο πρόσωπο για παράδειγμα, και απλά να το ακούσουμε ή να μοιραστούμε την παρουσία μας νοείται ως ουσιαστική φροντίδα όταν έχει διάρκεια. Για αυτό άλλωστε όπως λένε φεμινίστριες οικονομολόγοι οι πιο εμπορευματικές και θεσμοποιημένες μορφές φροντίδας συχνά πάσχουν από «ασθένεια κόστους», δηλαδή δεν μπορούν να αποφέρουν οικονομίες κλίμακας μειώνοντας το χρόνο που δαπανείται. Αυτό είναι και βασική εξήγηση για το γνωστό «πέναλτι της φροντίδας» (βλέπε π.χ. τη δουλειά της Nancy Folbre), την παρατήρηση δηλαδή ότι οι περισσότερες εργασίες φροντίδας παραμένουν υπο-αμειβόμενες. Πέρα από την «επίσημη» οικονομία ή/και τον κλάδο της κοινωνικής εργασίας, μπορούμε να κάνουμε και μια ευρύτερη παρατήρηση φυσικά – ότι σε έναν κόσμο ατομικιστικό και ανταγωνιστικό, αυτ@ που αφιερώνουν χρόνο στο να φροντίζουν (τις συναδέλφους τους, τους γείτονες, τους αγνώστους) μένουν συχνά «πίσω» σε όρους χρηματικών απολαβών και επαγγελματικής ανέλιξης.

Ο δεύτερος τρόπος έχει να κάνει με τον ελεύθερο χρόνο γενικότερα. Εδώ νοείται ως κάτι που χρειαζόμαστε επειγόντως ολ@ για να μπορούμε να φροντίζουμε καλύτερα, όχι μόνο τα κοντινά μας άτομα, αλλά και τα λιγότερα κοντινά, και φυσικά το περιβάλλον. Αυτό προφανώς συνδέεται και με πρωτοβουλίες για τετραήμερη εργασία, καθολικό βασικό εισόδημα κοκ. Ο χρόνος με άλλα λόγια είναι βασική και αναπόσπαστη υποδομή για καλύτερη φροντίδα.

Ποιος ήταν ο πρώτος άνθρωπος που εμπιστευτήκατε να διαβάσει το βιβλίο σας και γιατί;

Ο εκδότης μας, για ευνόητους λόγους!

Με ποιον δίσκο θα προτείνατε στους αναγνώστες να συνοδέψουν την ανάγνωση του βιβλίου σας;

Δυστυχώς δεν ακούω μουσική όταν διαβάζω. Μου αρέσει η φασαρία όμως (!) και για αυτό διαβάζω συχνά σε δημόσιους χώρους και καφετέριες.

Ποιοι ήταν οι λόγοι που εξαρχής ώθησαν εσάς και τους άλλους συνεργάτες/συγγραφείς να ασχοληθείτε με το θέμα αυτό και να γράψετε ένα βιβλίο;

Η «Κολεκτίβα της Φροντίδας» (Care Collective) ξεκίνησε ως πρωτοβουλία ανάγνωσης βιβλίων. Κάποια στιγμή αποφασίσαμε να μελετήσουμε και να στοχαστούμε από κοινού την έννοια της φροντίδας. Είχαμε πλέον συνειδητοποιήσει την ανάγκη να οραματιστούμε έναν εναλλακτικό κόσμο που θα έβαζε τη φροντίδα στο κέντρο της ύπαρξής του, και θέλαμε επίσης το όραμα αυτό να βρει την καλύτερη δυνατή απήχηση – εξού και η απόφαση μας να προσεγγίσουμε έναν εκδοτικό οίκο (Verso) με ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

Αναφέρετε στο βιβλίο ότι «η εξάρτηση από τη φροντίδα έχει παθολογοποιηθεί, αντί να αναγνωριστεί ως μέρος της ανθρώπινης κατάστασής μας». Πώς ακριβώς το εννοείτε αυτό;

Σαφώς. Ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής βασίζεται στον ατομικισμό και την ανταγωνιστική κατανάλωση. Σε αυτό το μοντέλο, η αλληλεξάρτηση και η ευαλωτότητα θεωρούνται αδυναμίες. Για εμάς όμως, είναι αναπόσπαστα κομμάτια της ανθρώπινης ύπαρξης μας. Όπως λέει και η Judith Butler – παίζοντας με το γνωστό απόφθεγμα της Simone de Beauvoir «δεν γεννιόμαστε γυναίκες, γινόμαστε γυναίκες» – «δεν γεννιόμαστε ανεξάρτητοι, γινόμαστε ανεξάρτητες». Η ειρωνεία φυσικά είναι ότι αυτοί και αυτές που δηλώνουν ανεξάρτητες είναι συνήθως οι πιο εξαρτημένοι/ες από υπηρεσίες φροντίδας, από το καθάρισμα του σπιτιού μέχρι επισκέψεις σε ψυχολόγους.

Πώς φροντίζετε ο ίδιος τον εαυτό σας; Δώστε μας πέντε μικρές αλλά σημαντικές συμβουλές καθημερινής φροντίδας.

Δυστυχώς δεν τον φροντίζω αρκετά! Αλλά είναι κάτι στο οποίο προσπαθώ να βελτιωθώ, όπως επίσης προσπαθώ να βελτιωθώ στο πώς τελικά φροντίζω αγαπημένα αλλά και μακρινά πρόσωπα και πράγματα. Από την άλλη παραμένω σκεπτικός ως προς τις εμπορευματοποιημένες μορφές φροντίδας (βλέπε shopping therapy μέχρι πολυτελή yoga retreats).

Ποια πιστεύετε ότι είναι η κορυφαία ένδειξη φροντίδας προς τον εαυτό; Η επίσκεψη σε έναν ψυχοθεραπευτή βρίσκεται μέσα στη λίστα των πρώτων δέκα τέτοιων ενεργειών;

Χμμμ, εδώ ακολουθώντας τον Foucault, θα έλεγα μέσω της διαρκής καλλιέργειας του εαυτού, της δημιουργικής σκέψης και πράξης που αντιστέκεται στερεότυπα και στεγανά. Αυτού η τύπου φροντίδα δεν θα πρέπει να νοείται ως κάτι που το κατέχουν καλύτερα οι ψυχοθεραπευτές. Προφανώς δεν είμαι ενάντια στην ψυχοθεραπεία, αλλά είναι ταυτόχρονα σημαντικό να τοποθετήσουμε τη σχέση φροντίδας και ψυχοθεραπείας στο κοινωνικό και ιστορικό της πλαίσιο. Υπάρχουν πάρα πολλά μοντέλα ριζοσπαστικής φροντίδας που άκμασαν ή και συνεχίζουν να ακμάζουν εκτός αγοράς και εκτός αντιστοίχων θεσμοποιημένων σχέσεων και πρακτικών.

Αν και είναι σχετικά νωρίς (ή ίσως και πολύ αργά), πιστεύετε ότι μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον, τόσο όσο αφορά το φλέγον ζήτημα της φροντίδας όσο και γενικότερα ως κοινωνίες αλληλεγγύης;

Ζούμε σε μία εποχή όπου κρατικά κονδύλια επανατοποθετούνται σε στρατιωτικούς εξοπλισμούς και ορυκτά καύσιμα αντί για περισσότερες υπηρεσίες πρόνοιας και φροντίδας. Ο πλανήτης φυσικά εξακολουθεί να φλέγεται και οι ανάγκες μας για φροντίδα αυξάνονται. Από την άλλη όσο το πολιτικό υπόβαθρο της φροντίδας συνεχίζεται να προβάλλεται έχουμε λόγο να ελπίζουμε. Ή αν θέλετε, όπως συχνά λένε στο χώρο της αριστερής σκέψης, απέναντι στις πεσιμιστικές μας αναλύσεις, οφείλουμε να παραμένουμε πεισματικά αισιόδοξοι.  

Φρόντισε τον εαυτό σου με ένα καλό βιβλίο

Το πιο απλό και ταυτόχρονα το πιο δύσκολο βήμα απέναντι στην πίεση, τις αρνητικές σκέψεις και το άγχος της καθημερινότητας είναι η φροντίδα του εαυτού μας. Ειδικά σε αυτή την περίπτωση, η γνώση μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη σύμμαχος. Στο public.gr και στα καταστήματα Public θα βρεις χιλιάδες έργα ψυχολογίας, φιλοσοφίας και αυτοβελτίωσης. Άλλωστε πολλές φορές η καλύτερη μέθοδος αυτοφροντίδας είναι απλά ένα καλό βιβλίο.