Ο θεατρικός Καζαντζάκης: Επανακυκλοφορούν τα έργα του μεγάλου λογοτέχνη

Λίγοι είναι οι συγγραφείς που μπορούν να «μεταπηδήσουν» από το ένα λογοτεχνικό είδος στο άλλο με την ίδια λογοτεχνική δεινότητα. Την ίδια εκφραστικότητα. Την ίδια έμπνευση. Ο Νίκος Καζαντζάκης, ανήκει σε αυτή την εκλεκτή κάστα πολυδιάστατων λογοτεχνών, που κατάφεραν να αναδείξουν την ομορφιά του λόγου σε όλες του τις εκφάνσεις. Πέρα από τα διάσημα σε όλο τον κόσμο μυθιστορήματα, η καζαντζακική βιβλιογραφία περιλαμβάνει ποιήματα, ταξιδιωτικά, δοκίμια, μεταφράσεις αλλά και φανταστικά θεατρικά. Τώρα, 66 χρόνια μετά το θάνατό του, τα πρώιμα και ώριμα θεατρικά του Καζαντζάκη επανακυκλοφορούν σε 6 νέες ανανεωμένες εκδόσεις από τις Εκδόσεις Διόπτρα. Ας περιηγηθούμε στο νου του μεγάλου Έλληνα στοχαστή.

Από τον Ηράκλειτο, στον Nietzsche και τον Bergson

Το ανήσυχο πνεύμα του Καζαντζάκη αντικατοπτρίζεται στην μεγάλη ποικιλία των επιρροών που διαφαίνονται στα έργα του. Ο κοσμογονικός στοχασμός των προ-σωκρατικών, η συμπαντική θεώρηση του Ηράκλειτου, η χριστιανική θεολογία του Δάντη, η επιστημονική θεωρία του Δαρβίνου και η αρχαιοελληνική γραμματεία επηρέασαν σημαντικά τη σκέψη του Καζαντζάκη. Στο πρόσωπο του Nietzsche και του Bergson όμως, ο Καζαντζάκης βρήκε τους πνευματικούς του μέντορες που στάθηκαν πλάι του σε όλη τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας. Βιβλία όπως η «Ασκητική» ο «Ζορμπάς» και το «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» φέρουν μέσα τους τη «ζωική ορμή» που περιέγραψε ο Γάλλος φιλόσοφος και τη νιτσεϊκή «θέληση για δύναμη».

«Προμηθέας – Οδυσσέας»

Ο θαυμασμός του Νίκου Καζαντζάκη για την ελληνική μυθολογία και την αρχαιοελληνική γραμματεία γίνεται φανερός σε πολλά από τα θεατρικά του έργα τα οποία μπορούμε να κατατάξουμε στις τραγωδίες. Στην τριλογία «Προμηθέας» που συνέθεσε από το 1943 έως το 1945, ο Καζαντζάκης καταπιάνεται με την ιστορία του μυθικού Τιτάνα, αναμειγνύοντας στοιχεία από την αισχύλεια τραγωδία, τη χριστιανική παράδοση της ελληνιστικής περιόδου, αλλά και επίκαιρα ζητήματα της εποχής που έζησε ο ίδιος.

Σχεδόν τρεις δεκαετίες νωρίτερα προηγήθηκε ο «Οδυσσέας» μια τραγωδία που σημάδεψε ιδιαίτερα τον Καζαντζάκη. Στα ταξίδια, τις περιπλανήσεις, τις κακουχίες και το νόστο του ομηρικού ήρωα, ο Κρητικός συγγραφέας έβλεπε κομμάτια του δικού του εαυτού και της δικής του ζωής. Η υπόθεση ακολουθεί πιστά τις τελευταίες ραψωδίες του ομηρικού έπους μέχρι τη στιγμή της επικείμενης μνηστηροφονίας, με τη δημοτική γλώσσα του Καζαντζάκη να ξεχειλίζει από μεγαλοπρέπεια και ομορφιά.

«Κούρος – Μέλισσα»

Ο Καζαντζάκης εμπνέεται από την αρχαιοελληνική κληρονομιά και στα θεατρικά «Μέλισσα» και «Κούρος». Η ιστορία της «Μέλισσας» είναι η ιστορία ενός οικογενειακού φόνου στην αυλή του τυράννου Περίανδρου, στέκεται αφορμή για τον Καζαντζάκη να στοχαστεί πάνω στις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης ψυχής και τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από τις πιο αποτρόπαιες πράξεις. Να αναφέρουμε πως την εποχή που γράφτηκαν οι τραγωδίες του Καζαντζάκη, μόλις είχε αρχίσει να γίνεται γνωστό στην Ευρώπη το έργο του Sigmund Freud.

Στην τραγωδία «Κούρος» ή «Θησέας», ο Καζαντζάκης μας μεταφέρει στη Μινωική Κρήτη, τον πρώτο μεγάλο πολιτισμό της Δύσης. Η Μινωική Κρήτη έχει φτάσει σε τόσο υψηλή πολιτισμική βαθμίδα ώστε, σταδιακά αλλά αναπόφευκτα, φτάνει στο κατώφλι της παρακμής. Η μοιραία συνάντηση του Θησέα με την Αριάδνη και τον Μινώταυρο «ξεφεύγει» από τα όρια του γνωστού μύθου, πλάθοντας μια πολυεπίπεδη αλληγορία πάνω στη δημιουργία, την ακμή και τη σήψη του πολιτισμού και του ίδιου του ανθρώπου.

«Νικηφόρος Φωκάς» - «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος»

Η ιστορική μνήμη του Βυζαντίου είναι ακόμα μία από τις μεγάλες «μούσες» του Καζαντζάκη. Στο θεατρικό «Νικηφόρος Φωκάς», ο ήρωας της τραγωδίας, παρότι αυτοκράτορας, βρίσκεται δέσμιος ανάμεσα στις επιταγές της συνείδησης, τις απολαύσεις της ζωής και τις ηδονές του σώματος, τη στιγμή που εκτυλίσσεται εναντίον του μια στιγερή συνωμοσία. Πρόκειται για το πρώτο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη που εκδόθηκε το 1927, με προτεταγμένη τη φράση «Tο έργο τούτο δε γράφτηκε καθόλου για το θέατρο».

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε μία από τις καθοριστικότερες, όσο και τραγικές στιγμές της ιστορίας. Στην τραγωδία «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος», ο Νίκος Καζαντζάκης αναπαριστά την καταστροφή, το χάος και την «ανθρωποφαγία» στους δρόμους της Πόλης, πριν πέσει στα χέρια των Οθωμανών, και την προσωπικότητα του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα.

«Καποδίστριας – Χριστόφορος Κολόμβος»

Ο Νίκος Καζαντζάκης έζησε και ανδρώθηκε συγγραφικά στην πιο αιματηρή περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Την άνοιξη του 1944, και ενώ διαφαίνεται το τέλος της κατοχής, γράφει την τραγωδία «Καποδίστριας». Το δεύτερο πατριωτικό δράμα του Καζαντζάκη ενσαρκώνει σύσσωμη την ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους. Συγκρούσεις, διχόνοιες, εγωισμοί, συμφέροντα, προδοσίες και ένας λαός που υποφέρει συνθέτουν το κάδρο ενός θεατρικού που ψέγει, καυτηριάζει και διδάσκει.

Πολυταξιδεμένος και κοσμοπολίτης ο Νίκος Καζαντζάκης δε διστάζει να βάλει στη θέση του πρωταγωνιστή μεγάλες προσωπικότητες του παρελθόντος. Στο θεατρικό «Χριστόφορος Κολόμβος», ο μεγάλος διανοητής παραδίδει μια εμπνευσμένη μυθιστορηματική βιογραφία του εξερευνητή και θαλασσοπόρου που άλλαξε τον ρου της ιστορίας. Η φιλοδοξία του ανθρώπου, η προσμονή της δόξας και οι καζαντζακικοί θρησκευτικοί στοχασμοί, κάνουν το «Χριστόφορο Κολόμβο» ένα από τα σημαντικότερα «άγνωστα» έργα της νεότερης ελληνικής δραματουργίας.

«Σόδομα και Γόμορρα – Βούδας»

Από το πρώιμο «Όφις και Κρίνο» μέχρι το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» και τον «Τελευταίο Πειρασμό», οι φιλοσοφικές και θρησκευτικές αναζητήσεις του Καζαντζάκη διαπνέουν το σύνολο τη συγγραφικής του δημιουργίας. Το θεατρικό «Σόδομα και Γόμορρα» είναι μια βιβλική τραγωδία και μια πνευματική «εξέγερση» που ξεκινά από την γνωστή ιστορία της Παλαιάς Διαθήκη για να σχολιάσει με το δικό της τρόπο τις απάνθρωπες και, συχνά, σαδιστικές μεθόδους κάθε οργανωμένης μορφής εξουσίας.

Εκτός όλων των άλλων, ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε ένας από τους πρώτους Έλληνες στοχαστές που γνώρισε από κοντά τις διδασκαλίες του Βουδισμού και τη φιλοσοφία της Άπω Ανατολής. Η τραγωδία «Βούδας» πρωτογράφτηκε το 1922 και έλαβε την τελική του μορφή το 1956, τρεις δεκαετίες μετά τα ταξίδια του Καζαντζάκη στην Κίνα και την Ιαπωνία. Με φόντο τον ποταμό Γιανγκ-Τσε, ο συγγραφέας στήνει ένα πολύπλευρο πολιτικό δράμα, απευθύνοντας ερωτήματα που παραμένουν επίκαιρα.

«Χριστός – Ιουλιανός ο Παραβάτης»

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Καζαντζάκης στο αριστουργηματικό «Αναφορά στον Γκρέκο», μαζί με τον Οδυσσέα και τον Βούδα, ο Χριστός υπήρξε η τρίτη μεγάλη προσωπικότητα που καθόρισε τη ζωή και τη σκέψη του. Άλλοτε με θεϊκή και άλλοτε με «ανθρώπινη» υπόσταση ο Υιός του Θεού ενσαρκώνεται στις σελίδες πολλών έργων του Καζαντζάκη. Στην τραγωδία «Χριστός», βλέπουμε τους μαθητές να βιώνουν ο καθένας με το δικό του τρόπο το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού. Ανάμεσα σε οράματα και παραισθήσεις ανακαλούν τις αναμνήσεις από την εμφάνιση του Χριστού στη γη αλλά και την ένοχη «ανακούφιση» της επιστροφής στη συνηθισμένη ζωή.

Τέλος, η τραγωδία «Ιουλιανός ο Παραβάτης» είναι η καζαντζακική άποψη πάνω στη «δισυπόστατη» προσωπικότητα του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Στο πρόσωπό του Ιουλιανού συναντώνται τα δύο μεγάλα πνευματικά ρεύματα της εποχής. Από τη μια ο απόηχος του κλασικού πολιτισμού που αντηχεί στη Ρώμη και από την άλλη η ανερχόμενη χριστιανική ηθική. Ένα έργο φυγής μα και αναζήτησης για το νόημα της ζωής και τη σημασία της ταυτότητας.

Στο Public.gr και τα καταστήματα Public μπορείς να βρεις όλα τα μεγάλα έργα του λογοτέχνη που σημάδεψε όπως κανείς άλλος την ελληνική πεζογραφία. Για ακόμα περισσότερες προτάσεις βιβλίων, μείνε συντονισμένος στο Public Blog.